Paranın azalması resesyonu daha da derinleştirir mi?

TUĞBA ÖZAY – BLOOMBERG HT ARAŞTIRMA

Para arzı ve enflasyon ortasındaki münasebet hem piyasalarda hem de akademik etrafta epeyce tartışılan bir husus. Para arzı teorisine nazaran; para arzının artması enflasyonu artırırken, para arzının azalması enflasyonu düşürür. Lakin para arzı arttığında enflasyonun kesinlikle artması gerekmez. Enflasyonu etkileyen öbür faktörler de vardır.

Örneğin, bir ülkenin üretimindeki düşüş, genel fiyatlar düzeyinin yükselmesine neden olabilir. Ayrıyeten, para siyasetleri, vergi siyasetleri, memleketler arası ticaret ve bunun üzere öbür faktörler de enflasyonu etkileyebilir. Gelişmiş ülkelerde para arzı-enflasyon bağlantısı çoklukla daha az bariz bir biçimde görülürken, gelişmekte olan ülkelerde daha güçlü bir alaka mevcuttur.

ABD’de pandemi ile birlikte Mart 2020’de artmaya başlayan M2 para arzındaki artış yüzde 26’ların üstüne çıktıktan sonra düşmeye başladı. Para arzının artmaya başlamasından 1 ay sonra ABD’de hane halkının tasarruf oranı yaklaşık yüzde 34’e yakın seyrediyordu. 2019 yılında yüzde 7,6 olan hanehalkı tasarruf oranı, 2020’de yüzde 33,7’ye yükseldi. Bu data tarihi olarak ABD’de hane halkının kaydedilen en yüksek tasarruf oranına ulaştığı manasına geliyor.

Para arzı ve tasarruf ortasındaki ilgi kolay bir nedensellik ilgisi değildir. Para arzı arttığında, tasarruf oranlarının yükselmesi beklenir, zira daha fazla para arzı, faiz oranlarını düşürür ve bu da tasarruf etmenin cazibesini/potansiyel getirisini azaltır. Fakat, öteki faktörler de tasarruf oranlarını tesirler, bu nedenle para arzındaki değişikliklerin tam tesirini anlamak için bu faktörlerin de dikkate alınması gerekir. Örneğin, yüksek bir gelir düzeyi, tüketicilerin tasarruf etme eğilimini artırabilir, zira daha fazla gelirleri olduğunda daha fazla tasarruf edebilirler. Ayrıyeten, yüksek faiz oranları da tasarruf etmeyi teşvik edebilir, çünkü yüksek faiz oranlarına sahip hesaplarda birikim yapmak daha cazip hale gelir. Öte yandan, enflasyondaki artış ve ekonomik beklentilerdeki erozyon, tüketicilerin tasarruf yapma eğilimini azaltabilir.

Pandemi devrinde işlerini kaybeden ve gelirlerinde düşüş yaşayan hanehalkları, tasarruflarını kullandı. Aşağıdaki grafik para arzı artmaya başladıktan 1 ay sonra yani Nisan 2020 prestijiyle şahsî tasarruf oranındaki, para arzındaki ve enflasyondaki değişimi gösteriyor.

Grafikten de görüleceği üzere ABD’de para arzı artmasına karşın, hanehalkının tasarruf eğilimi azalmış, enflasyon ise yükselmeye devam etmiştir. Mart 2021’den bu yana ise para arzında azalmanın devam ettiğini gözlemliyoruz. ABD M2 para arzı Mart ayında 20,8 trilyon dolardı, yıllık bazda yüzde 4,1’lik düşüşle 1959’dan bu yana en büyük düşüşü yaşayarak, bir evvelki aya nazaran neredeyse iki kat daha fazla düşüş yaşadı.

Diğer yandan M2 para arzı yıllık bazda 1933’ten beri en süratli oranda düşüşü yaşarken, düşüş suratı daha da artıyor. Son 3 ayda M2, yıllık yüzde 8’in üzerinde bir oranda düştü. Enflasyona tesiri ise gecikmeli yansımış görünüyor. Lakin tek fark enflasyonun düşmeye başladığı tarihlerin Fed’in faiz artışına başladığı tarihler ile çakışmasıdır. Dikkat cazip olan ise Büyük Buhran’dan bu yana Fed, M2 para arzı düşerken faiz oranlarını hiç yükseltmemişti. Lakin enflasyonun denetim altına alınamaması Fed’i faiz artışına zorladı. Daralan para arzının yanında artan faizler enflasyonu düşürürken, tasarruf oranları tekrar artmaya başladı.

Para arzındaki daralmanın riski nedir?

Para arzının azalması, ekonomik aktivitenin yavaşlamasına ve işletmelerin büyüme potansiyelinin azalmasına neden olurken, bu durum işsizlik oranının artmasına ve ekonomik sakinliğin başlamasına sebep olabilir. Başka yandan para arzının azaldığı bir periyotta sirkülasyondaki para talebinde artış yaşanırsa bu artış fiyatların yükselmesine yol açarak enflasyonda yeni bir artışı tetikleyebilir. Bir başka tesir de para arzındaki azalmanın bankaların kredi verme imkanlarını kısıtlamasıdır.

Çünkü bankaların kredi vermesi para yaratmaları demektir bu da para arzını artırır. Bankaların kredi verme iştahındaki düşüş, para arzında erime yaratır. Bu da bankaların, işletmelerin ve bireylerin kredi taleplerine karşılık verme yeteneğini kısıtlar. Şu an ABD’de yaşanan durum da budur.

Aşağıdaki grafik ABD’deki küçük işletmelerin krediye ulaşım şartlarındaki değişimini gösteriyor. ABD’de küçük işletmelerin krediye ulaşım şartları Mart ayında 2002’den bu yana en büyük daralmayı yaşadı.

ABD’de siyaset yapıcılar Büyük Buhran’dan bu yana para arzındaki düşüş yaşanmasından kaçınmaya çalıştılar. Bunun en büyük nedenlerinden biri de para arzındaki düşüşün deflasyonist tesiridir. Yüksek enflasyona göre M2 para arzındaki düşüş daha büyük bir risk olan deflasyonist risk potansiyeli içerir.

Tarihte para arzının daraldığı kıymetli devirler:

1929 Büyük Buhranı: 1929 yılında başlayan Büyük Buhran, ABD iktisadında büyük bir daralmaya neden oldu. Bankaların iflası, işsizliğin artması ve tarım ve sanayi üretiminin azalması, para arzının daralmasına yol açtı.
1980’ler enflasyonla uğraş: 1980’lerde, ABD iktisadı enflasyonla gayret etmek için bir dizi sıkı para siyaseti uyguladı. Bu siyasetler para arzının daralmasına neden oldu.
2008 Global Finansal Krizi: 2008 yılında ABD ve başka ülkelerde başlayan finansal kriz, para arzının daralmasına yol açtı. Kriz sırasında kıymetli bankalar iflas etti, işsizlik oranları arttı ve bankaların kredi verme imkanları kısıtlandı.
Kovid-19 Pandemisi: 2020 yılında Kovid-19 pandemisi, ABD iktisadında büyük bir daralmaya neden oldu. Para siyasetleri ve mali teşviklerin kullanılmasıyla birlikte para arzı artsa da, bilhassa işletmelerin iflasları ve işsizlik oranının artması nedeniyle para arzı da daraldı.

Bu krizler ve bilhassa Büyük Buhran devrinde yaşananlar, M2 para arzındaki daralmanın tehlikelerine ve sonuçlarına ışık tutmakta. Yani para arzının azalması; ekonomik istikrarsızlık, işsizlik, enflasyon ve finansal kriz üzere olumsuz sonuçlara neden olabilir. Özetle; Fed M2’deki düşüşü dikkate almayarak, para siyasetindeki sıkı duruşu sürdürerek gelecekte yaşanabilecek bir deflasyonist çöküş riskini artırıyor. Şayet Fed, geçmiş deneyimlerinden ders çıkarmazsa, sakinliğe giren bir iktisat sonrası yeni ve daha büyük bir nakdî genişlemeye gitmek zorunda kalabilir. Bu da ABD’nin 1970 ve 80’lerin yüksek enflasyon periyodunu tekrar yaşamasına neden olabilir.